• 1 ay önce

Motor ve Bilişsel Gelişim Değerlendirmesi

Motor ve Bilişsel Gelişim Neden İzlenmelidir?

Bebeklik ve erken çocukluk döneminde çocukların gelişiminde görülen ilerlemeler; kas kontrolü, çevresel uyaranlara yanıt, nesnelerle etkileşim ve düşünsel beceriler gibi çok çeşitli alanlarda ortaya çıkar. Bu gelişmeler rastgele değil; genetik, çevresel, psikolojik ve nörolojik faktörlerin bir araya gelmesiyle şekillenir. Bu nedenle, çocuğun motor ve bilişsel gelişimi sadece “yapabildiği şeyler” üzerinden değil, aynı zamanda “nasıl yaptığı, hangi hızda öğrendiği, nasıl ilişki kurduğu” üzerinden de değerlendirilmelidir.

Motor gelişim, çocuğun bedenini kullanma becerilerini; bilişsel gelişim ise dünyayı anlamlandırma, bilgi işleme, dikkat ve hafıza gibi zihinsel süreçleri kapsar. Bu iki alan çoğunlukla iç içe geçmiştir. Örneğin bir bebeğin emeklemeye başlaması sadece kas gücüyle değil; aynı zamanda bir hedefe ulaşma isteği, nesneler arası ilişki kurma ve mekânsal farkındalıkla mümkündür. Bu nedenle değerlendirmeler bütüncül yapılmalı ve alanlar arası ilişki göz önünde bulundurulmalıdır.

Motor Gelişim: Kas Kontrolünden Hareket Etkinliğine

Motor gelişim, genellikle iki başlık altında incelenir: kaba motor ve ince motor. Kaba motor gelişimi, vücudun büyük kas gruplarını kullanarak yapılan hareketleri içerir. Baş kontrolü, dönme, oturma, emekleme, yürüme, zıplama gibi beceriler bu kategoriye girer. Bu beceriler çocuğun fiziksel bağımsızlığının temelidir ve günlük yaşam becerilerinin yapı taşıdır. Kaba motor gelişiminde gecikmeler; kas tonusu bozuklukları, denge sorunları, geç yürüyüş veya hareket kısıtlılıkları şeklinde gözlenebilir.

İnce motor gelişim ise küçük kas gruplarının kontrolüdür. Nesne tutma, iki parmakla kavrama (pincer grasp), kalem tutma, kaşıkla yeme, düğme ilikleme, sayfa çevirme gibi becerileri kapsar. Bu alan özellikle okul öncesi dönemde akademik becerilerin gelişimiyle doğrudan ilişkilidir. İnce motor becerileri gelişmemiş bir çocuk yazı yazma, çizim, makas kullanımı gibi görevlerde zorlanabilir.

Bilişsel Gelişim: Öğrenme, Düşünme ve Problem Çözme

Bilişsel gelişim; çocuğun çevresindeki dünyayı nasıl algıladığını, anlamlandırdığını ve bu bilgileri nasıl işlediğini kapsar. Bu alanda gelişim; dikkat süresi, kavram geliştirme, nesne devamlılığı, neden-sonuç ilişkisi kurma, hafıza kullanımı ve problem çözme becerileriyle ölçülür. Bebeklikte bilişsel gelişimin ilk adımları; nesneleri takip etme, bir oyuncağa uzanma, aynı oyuncağı tekrar isteme gibi eylemlerle başlar. 1 yaş sonrası taklit oyunları, yönerge uygulama, sembolik oyun geliştirme gibi davranışlar bilişsel ilerlemenin göstergesidir.

Bilişsel gelişimdeki gecikmeler bazen sadece “dil geç konuştu” ya da “çok hareketli” olarak algılanabilir. Oysa bu belirtiler dikkat eksikliği, işlemleme hızı sorunları, ya da farklı öğrenme profillerinin göstergesi olabilir. Bu nedenle gelişimsel izlemde sadece ne söylediğine değil, neyi ne şekilde anladığına da odaklanmak gerekir.

Yaşa Göre Beklenen Gelişimsel Beceriler

Çocuğun yaşına göre beklenen motor ve bilişsel beceriler, gelişim izleminde yol gösterici olur. Ancak her çocuğun gelişimi kendine özgüdür. Aşağıdaki bilgiler klinik olarak kabul edilen ortalamaları içermektedir.

  • 6. ay: Başını dik tutar, destekle oturur, oyuncaklara uzanır, sesleri takip eder, tanıdık yüzlere tepki verir.
  • 12. ay: Emekler, destekle ayakta durur, basit komutlara yanıt verir, nesneleri birbirine vurur.
  • 18. ay: Yardımsız yürür, 5–10 kelime söyler, basit problem çözme davranışları gösterir, nesneleri amacına uygun kullanır.
  • 24. ay: 2 kelimelik cümleler kurar, kalemle karalama yapar, yönerge uygular, nesne eşleştirmeleri yapar.
  • 36. ay: 3–4 kelimelik anlamlı cümleler kurar, üç tekerlekli bisiklet kullanır, taklit oyunları oynar, kısa hikâyeleri hatırlar.

Bu becerilerin gözlemlenememesi ya da belirgin gecikmeler yaşanması durumunda gelişimsel tarama ve değerlendirme yapılması önerilir.

Gelişimsel Gecikmenin Erken Belirtileri

Bazı çocuklarda gelişimsel farklılıklar doğuştan itibaren izlenebilirken, bazı belirtiler zamanla ortaya çıkar. En sık gözlemlenen erken uyarı işaretleri arasında:

  • Göz teması kurmama
  • Adına tepki vermeme
  • Aşırı sakinlik ya da aşırı hareketlilik
  • Tekrarlayıcı hareketler (elleri çırpma, dönme)
  • Basit yönergelere yanıt vermeme
  • 18. ayda konuşma başlamamış olması
  • 2 yaşta nesneleri sadece döndürme, amaca uygun kullanmama

gibi belirtiler yer alır. Bu bulguların tek başına tanı koydurucu olmadığını ama profesyonel değerlendirme gerektirdiğini unutmamak gerekir.

Nasıl Değerlendirme Yapılır?

Dr. Ekin Pasinlioğlu tarafından yürütülen gelişim değerlendirmeleri; çocuğun klinik muayenesi, ebeveyn gözlemleri, yaşa uygun gelişim testleri ve gerektiğinde çok disiplinli ekip yönlendirmelerini içerir.

Kullanılan araçlar arasında:

  • Denver II Gelişimsel Tarama Testi
  • Gazi Gelişim Tarama Envanteri
  • ASQ – Ages & Stages Questionnaires
  • Evde gözlemlenen davranışların uzman görüşmesiyle eşleştirilmesi
  • Gerekirse dil terapisti, fizyoterapist, çocuk gelişim uzmanı ve çocuk psikiyatristi ile birlikte çalışma

yer alır. Bu değerlendirmeler sonucunda, çocuğun gelişimi sadece “normal – anormal” olarak değil; “hangi alan güçlü, hangisinde destek gerek” şeklinde ele alınır.